बाँके निकुञ्जमा ताल संरक्षण गर्दै वन्यजन्तुलाई पानी !

शंकरप्रसाद खनाल । बाँके निकुञ्जबाट फर्केर
बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा सीमसार क्षेत्र संरक्षण गरेर वन्यजन्तुका लागि पानीको जोहो गरिएको छ ।
निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत (वार्डेन) श्यामकुमार साह तराई भू–परिधि कार्यक्रम नेपालको आर्थिक सहयोगमा पाँच हेक्टर क्षेत्रमा फैलिएको जलसेनी सीमसार क्षेत्रमा पश्चिम भागमा बाँध बाधेर पानी संरक्षण गरिएको बताउँछन् । वार्डेन साहले प्रष्ट पारे, ‘जालीमा ७४ घनमिटर ढुंगा भरेर ड्याम बनाइएको छ । वन्यजन्तुलाई हिड्न गाह्रो नहोस् भनेर जालीलाई माटोले पुरिएको छ ।’ चुरे पहाडको मुलबाट रसाएर आएको पानीबाट जलसेनीमा सीमसार क्षेत्र बनेको छ । बाँध बाँध्नु अघि त्यहाँको पानी बगेर जान्थ्यो । ताल सुक्थ्यो । अब त्यहाँ बाह्रैमास पानी जम्ने अपेक्षा छ । ‘धेरै पटक यहाँ पानी खान आएको बाघ भेटिएको छ । यो बाघ पाइने क्षेत्र हो’, केही दिन हप्ता अघि निकुञ्ज अवलोकन गर्न जाँदा वार्डेन साहले कालो पानीमा तैरिरहेको कालो चरा देखाउँदै भनेका थिए, ‘परको तालमा हेर्नुस् त त्यो कालो विदेशी चरा हो । यहाँ थुप्रै चरा पनि छन् ।’

जलसेनीको सीमसारमा बाँध बाँध्न २३ लाख पचहत्तर हजार तीन सय रुपैयाँ सहयोग गरेको तराई भू–परिधिका कार्यक्रम सह–प्रबन्धक कमलराज राईले बताए । तराई भू–परिधिले यस्तै निकुञ्जभित्र पानीको स्रोत व्यवस्थापन गर्न गोठेरी÷खैरीमा पनि चार लाख ९९ हजार ५८६ रुपैयाँ सहयोग गरेको छ । जलसेनीमा पानी खान आएका वन्यजन्तु अवलोकन गर्ने मचान पनि छ तर सिँढी भाँचिएको र काठका खाँबा बाँङ्गिएर प्रयोग विहीन छ ।

जलसेनी मात्र होइन, निकुञ्जले आफ्नै स्रोतमा पनौती, गन्धेली र रानी गजुरी क्षेत्रमा पनि बाँध बाँधेर तालको पानी संरक्षण गरेका निकुञ्ज कार्यालयले जनाएको छ । निकुञ्जको पूर्व दक्षिणमा राप्ती नदी र पूर्व उत्तरमा बबई नदी छ । दुबै नदीलाई बाहिर राखेर निकुञ्ज बनाइएको छ । वन्यजन्तुलाई नदीको पानी खान समस्या छ । राजमार्गको बाटो हुँदै पानीको खोजीमा निस्कँदा गाडीको ठक्करबाट जनावरको मृत्यु हुने गरेको छ । बर्सेनि औसत ५५ वटा जनावरको गाडीको ठक्करबाट ज्यान जाने गरेको छ । आर्थिक वर्ष ०७१÷७२ देखि ०७८÷७९ सम्म ४४६ वटा वन्यजन्तुको मृत्यु भएको निकुञ्जले जनाएको छ ।

त्यसो त, निकुञ्जभित्र परुवा, सुखार, मुगुवा खोला लगायतका ४५ वटा खोला छन् । अधिकांश खहरे खोला हुन् । वर्षायाम बाहेक यी खोलामा पर्याप्त पानी हुँदैन । खेरी लगायतका १० वटा स्थानमा सोलार सिस्टमबाट चल्ने डिप बोरिङ गाडेर नियमित पानीको व्यवस्था गरिएको छ । पानीको वैकल्पिक व्यवस्थाका लागि निकुञ्जभित्र ८० वटा कृत्रिम पोखरी खनिएको छ । कृत्रिम पोखरी मध्यवर्ती क्षेत्रमा पनि छन् । फागुन महिनातिर ट्यांकीको पानी ती पोखरीमा छोडिन्छ ।
सरकारले बाघ संरक्षण गर्न अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसँग गरेको प्रतिबद्धता अनुरूप बाघको वासस्थान र जैविक मार्ग संरक्षण गर्ने उद्देश्यले २८ असार ०६७ मा देशकै १० औं निकुञ्जका रूपमा बाँके निकुञ्ज स्थापना गरिएको थियो । बाँके, दाङ र सल्यान जिल्लाको ५५० वर्गमिटर क्षेत्रफलमा निकुञ्ज छ । निकुञ्ज पाटेबाघ, हात्ती, चौकाको महत्वपूर्ण वासस्थान हो । सन् २०२२ को गणना अनुसार बाँके निकुञ्जमा २५ वटा पाटेबाघ छन् । सन् २०१३ को गणनामा निकुञ्जमा ४ वटा मात्र थिए ।